2015-09-21

Mehmet Emin Resulzadenin Arşivi ve Elyazmaları

Doç. Dr. Yavuz AKPINAR
Araştırmacı, Edebiyatçı,  Ege Üniversitesi - Türkiye
 
Hayatının yaklaşık iki yıldan fazla bir bölümünü (1908-1911) İran Demokrat Partisi'nin kuruculuğuna ve "İran-ı Nev" adlı gazetenin başyazarlığına adamış büyük fikir adamı Mehmet Emin Resulzade'nin elimizde bulunan elyazma eserlerinin İran'da, İran Türkleri tarafından düzenlenen bu sempozyumda kamu oyuna açıklanmasının ve içerikleri hakkında bilgi verilmesinin yararlı olacağını düşündüm.
 Bilindiği gibi, 1918'de kurulan Millî Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade (1884-1955), Azerbaycan Bolşevik Ruslar tarafından işgal edildikten (27 Nisan 1920) sonra bir süre Lahıç'ta saklanmış, tutuklanarak Bakü'ye götürüldükten sonra Stalin'in müdahalesiyle Moskova'ya alınmış ve oradan Leningrad'a geçerek yurtdışına kaçmış (Eylül 1922'de Helsinki'ye), ölümüne (l955) kadar, bir yandan Sovyetlere karşı siyasî mücadelesini yürütürken, bir yandan da Azerbaycan'ın tarihi, sosyal hayatı ve edebiyatı hakkında birçok eser ve yüzlerce makale yazmış, beşten çok gazete ve dergi yayınlamış, sürgündeki Azerbaycan hükümetini temsilen faaliyet gösteren Azerbaycan Milli Merkezinin de başkanlığını yürütmüştür. 
Bütün bu geniş faaliyetleri dolayısıyla geriye zengin bir arşiv bırakmıştır. Arşivi ölümünden sonra dağılmıştır. Bazı belge ve eserlerin şimdi nerede olduğu bilinmemektedir. Bu arşivin bir kısmı, aile ilişkileri nedeniyle bizde bulunmaktadır.
 Babamın amcasının kızı Şefıka (Akpınar) Oder'in kocası olan Kerim Oder, Resulzade'nin yakın arkadaşı ve Müsavat Partisinin yöneticilerinden biri olmuştur. Resulzade'nin ölümünden sonra ise, Azerbaycan Millî Merkezinin de bir ara başkanlığını yapmıştır. Bu sebeple Resulzade arşivinin en azından bir kısmının Kerim Oder Beyde olduğu anlaşılıyor.
Esasen arada bir Sovyet baskısına boyun eğmek zorunda kalan Türkiye hükümeti tarafından takip edilen Müsavatçılar ve diğer siyasî muhacirler, zaman zaman Türkiye dışına çıkmaya zorlanmışlardır. Dolayısıyla, Azerbaycan Millî Merkezinin arşivi de, herhalde bir tedbir olarak, o dönemlerde tek kişide muhafaza edilmemiş, zaman zaman güvenilir mensuplar arasında paylaştırılmış olmalıdır. 
Kerim Oder Bey vefat ettikten sonra, onda bulunan evrakı eşi Şefıka Oder'den aldım. Bu evrak arasında, Resulzade'ye ait eserler, makaleler, mektuplar, ansiklopedi maddeleri, fotoğraflar, bazı eserlerinin matbu nüshaları vs. bulunmaktadır; ama bunların Resulzade evrakının bir kısmı olduğu anlaşılıyor. Kerim Beyin vefatından sonra bazı arkadaşlarının evine gelerek, bu evrakın bir kısmını eşi Şefıka Hanımdan alıp götürdüklerini biliyoruz. Bu işin peşini bırakmadım, ama bir sonuç da alamadım. Anlaşılan eski "Müsavatçılar" hâlâ çok ketum davranmaktadırlar! İşte elimde bulunan malzeme bu şekilde bana intikal etmiştir. Arkadaşlarımızla birlikte bizdeki belgeleri düzenleyip neşre hazırlamaktayız. Şimdiye kadar Resulzade'nin üç kitabını yayınladık. Diğerlerini de yayınlamak için çalışıyoruz.
Elimde bulunan Resulzade'ye ait evraktan söz etmeden önce, Resulzade'nin arşivinden bir kısmının Ejder Kurtulan'ın oğlu İdeniz Kurtulan'da, ve yine bir kısmının da İzmir'de Fikret Türkmen'in elinde bulunduğunu bildirmemin yararlı olacağını düşünüyorum. Fikret Türkmen'in elinde olan eserler hakkında Sebahattin Şimşir'in "Mehmet Emin Resulzade'nin Türkiye'deki Hayatı, Faaliyetleri ve Düşünceleri" (Ankara, 1995) adlı kitabının "Resulzade'nin Özel Evrakı" adlı bölümünde (s. 107-111) bilgi verilmiştir. İçinde Vahab Yurtsever'in varislerinden veya yakınlarından alındığı düşünülebilir. Bu malzeme içinde Resulzade'ye gelen mektupların çokluğu dikkati çeker. Aynı evrak içerisinde, Resulzade'nin Türkiyeli ve Azerbaycanlı şairlerden örnekler seçerek oluşturduğu iki küçük deftere kayıtlı şiirler bulunmaktadır. Bunlar belki de hazırladığı bir "antoloji"nin taslağı idi! Aynı defterlerden birinin içerisinde ise (s. 88-142), ölümünden birkaç yıl önce üzerinde yoğun çalışmalar yaptığı bildirilen "Azerbaycan Bibliyografyası" adlı eseri vardır.

Resulzade'nin ve aynı zamanda Azerbaycan Millî Merkezinin arşivinin geri kalan kısımlarının kimde ve nerede olduğu şimdilik tespit edilememiştir. Elimde bulunan eserlerin büyük bir kısmını yazma kitaplar, makaleler teşkil ediyor. Bu eserler, Azerbaycan'ın yakın geçmişi, siyasî fikri ve edebî hayatı için büyük değer taşımaktadır.
 Bazı ansiklopedi maddeleri hariç, tamamı Türkiye Türkçesi'yle ve Lâtin harfleriyle yazılmış elimdeki eserlerin belli başlıları şunlardır: 
l - El yazma kitaplar ve makaleler:
 a) Türkçe eserler.
1-"Azerbaycan'ın Tarihî Gelişimi" 
Yazılış tarihi: Tahminen 1950-1954 arası olmalıdır. Azerbaycan Dergisinde (1954, s. 22-23, s. 5'te) bu eser üzerinde çalışmakta olduğu bildiriliyor. Ömrünün son yıllarında yazmış olabilir.
Basılmış mı?: Hayır. 
Nüsha sayısı: 3, (Biri el yazısı, ikisi daktilo edilmiş) 
Kâğıdı: Parşömen ve çizgili, 3. hamur beyaz kâğıt 
Sahifesi: El yazma nüsha: 121 (11+80+3 0), Daktilolu metin: 68
Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. 
Mürekkebi: Mavi, Siyah, Kırmızı. 
Diğer iki nüsha, aynı müsveddeden daktilo edilmişlerdir. Hiç bir nüshanın üzerinde tarih yoktur. Kullanılan kâğıttan, 1940'lı yıllarda yazıldıkları tahmin edilebilir. El yazılı metinde, daktilo edilmiş nüshalarda olmayan, ayrıca 11 sahifelik bir önsöz de vardır.
 Bu eser üç bölümden ibarettir: "l- Azerbaycan 'ın Adı ve Tarihî Sınırları "(s. 1-8), "II-Devlet ve Siyasî Tarihi"(s. 9-80), "III- Etnografya Tarihi"(52-68).
İçindeki bölüm başlıklarından da anlaşılacağı gibi bu eser, Azerbaycan'ın en eski dönemlerden, XX. yüzyıla kadarki tarihini konu edinmektedir. Resulzade'nin Azerbaycan tarihine yaklaşımını ana hatlarıyla göstermesi bakımından önemlidir.
Eserin içindeki bölüm başlıkları şunlardır: Atropatanya, Albanya, Arap Hakimiyeti, Selçuklular Devri, Azerbaycan Atabeyleri, Şirvanşahlılar, Harezmliler ve Moğollar, İlhanlılar Devri, Türkiye, İran ve Rus Mücadeleleri, Nadir Şahın Zuhuru, Azerbaycan Hanlıkları, Rusya Hakimiyeti, Millî Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Siyasî Tarih Kronolojisi, Etnografya Tarihiş 
Not: Bu eserdeki bazı parçalar, Kerim Oder'in "Azerbaycan" (Boğaziçi yay., 180 s., İstanbul 1982) adlı eserinde aynen veya kısmen değiştirilerek kullanılmıştır. 

2- "Azerbaycan Cumhuriyeti" 
Yazılış tarihi. Belli değil, kâğıdından 1940'lı yıllarda yazıldığı düşünülebilir.
Basılmış mı?: Hayır.  
Nüsha sayısı: l  
Kâğıdı: Parşömen  
Sahifesi:101 
Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış.
Mürekkebi: Siyah
 İçindekiler veya bölüm başlıkları: Umumî Malûmat (s. 1-15), Tarihî Mukadderat (s. 16-45), Çarlık Elinde Yüz Yıl (s. 46-101)
 Eserde özellikle "Millî Uyanış Devri" olarak adlandırılan 1905-1920 yılları arasındaki siyasî, fikrî ve edebî hayata daha çok yer verilmiştir. Daha önce aynı adla basılan kitaptan farklıdır.
 Not: Resulzade, 1922'de İstanbul'da Arap harfleriyle basılan "Azerbaycan Cumhuriyeti, Keyfıyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti" adlı eserine sonradan ilave edilecek bazı notlar almış, basında bu eseriyle alakalı yayınlanan makaleleri toplamıştır. Bazı notlarında "İkinci baskıya ilâve edilecek" şeklinde kayıtlar vardır. Bazı kısımlarını da el yazısı ile tashih ettiği bu nüsha, İldeniz Kurtulan'ın arşivinde bulunmaktadır. 

3- "Azerbaycan'da Bolşevik İstilası Altında Millî Gelişim"
Yazılış tarihi ve y eri: 26. III. 1949, Ankara
Basılmış mı?: Hayır. 
Nüsha sayısı: 2 (Biri el yazısı, biri daktilo edilmiş)  
Kâğıdı: Parşömen 
Sahife: El yazısı: 62, daktilolu nüsha: 18 
Yazısı: Lâtin harfleriyle, Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış.  
Mürekkebi: Mavi 
İçindekiler veya bölüm başlıkları: "Sovyetleştirilme" (s. 1-36), "1937 Katliamı" (s. 37-41), "Yeni Nesil" (s. 42-61), "Netice" (s. 61-62) 
Konu başlıkları, eserin içeriği hakkında kâfi bilgi veriyor. El yazısının son sahifesinde tarih ve yer kaydıyla birlikte "M, E. Resulzade" imzası vardır.
Not: Daktilolu metin tam değildir. El yazma nüshasının 30. sahifesine kadar daktilo edilmiştir. Belki de tamamı yazılmış, fakat kaybolmuştur.

 4- "Azerbaycan'ın Sovyetleştirilmesi" (Makale)
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara ?  
Basılmış mı?:  
Nüsha sayısı: l  
Kâğıdı: Parşömen  
Sahifesi: 9 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısıyla, dolma kalemle yazılmış.  
Mürekkebi: Mavi 
Son sahifede "M. E. Resulzade" imzası var. "Azatlık" radyosu için yazılmış makale olabilir. 

5-"l937 Katliam, Ne İmiş? Sovyet Rusya'da Türkçülük" (makale)  
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara  
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: 2, biri el yazısı, biri daktilo edilmiş.  
Kâğıdı: Parşömen  
Sahifesi: 9 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış.  
Mürekkebi: Mavi 
Son sahifede "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir. 

6- Azerbaycan Komünist Partisi Sıralarında Tasfiye" (Makale)  
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara  
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: 2, Biri el yazısı, diğeri daktilo edilmiş.  
Kâğıdı; Parşömen 
Sahifesi: El yazısı 10, daktilolu metin 6  
Yazısı: Lâtin harfleriyle, el yazısı ve daktilolu 
Mürekkebi: El yazısı kırmızı, daktilolu metin siyah kopya kağıdı ile yazılmış.
El yazılı metnin sonunda "M. E. Resulzade" imzası var.

7-Azerbaycan'ın Sömürülmesi "(Makale)
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara 
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: 2, biri el yazısı, biri daktilo edilmiş. 
Kâğıdı: Parşömen 
Sahifesi: El yazılı metin 9, daktilolu metin 6 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısıyla, dolma kalemle yazılmış.  
Mürekkebi: Mavi 
Son sahifede: "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir.

8- "Tehcirler ve Sürgünler" (Makale)
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara  
Basılmış mı?:  
Nüsha sayısı: l  
Kâğıdı: Parşömen  
Sahifesi: 10 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısıyla, dolmakalemle yazılmış.  
Mürekkebi; Mavi 
Son sahifede: "M. E. Resulzade" imzası var. Azatlık radyosu için yazılmış makale olabilir.

9- Azerbaycan'da Sovyet Sömürgeciliği" (Makale) 
Yazılış tarihi ve yeri: Ankara 
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: l 
Kâğıdı: Parşömen 
Sahifesi: 7 
Yazısı: Daktilo ile yazılmış. 
Mürekkebi: Siyah 
Kopya kâğıdı ile yazılmış. İmza yok, ama Resulzade'nin el yazısına çok benzer bir yazı ile üzerinde düzeltmeler yapılmış. Bu da, Azatlık radyosu için yazılmış bir makale olabilir.

b) Rusça El yazına Eserler..

l-"İstoriçeskoye Razvitiye Azerbaydjana" [Azerbaycan'ın Tarihî Gelişimi] 
Yazılış tarihi ve yeri:? 
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: l 
Kâğıdı: Orta boy, çizgili defter, 3. hamur kâğıt. 
Sahifesi: 52+4 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. 
Mürekkebi: Mavi 
Eserin iç kapağında "M. E. Resulzade" imzası var. Sonundaki 4 sahifelik bibliyografya kısmında (Mehmetzade M. Balâ'ya ait iki eser bir tarafa bırakılırsa) Resulzade'nin 29 tane kitap ve makalesinin künyesi verilmiştir. Acaba yazarın aynı adlı Türkçe eserinin Rusça'ya çevrilmiş şekli midir?

Ön dış kapakta eserin adının altında "Defter No: l" yazılıdır. 
2- "Azerbaydjanskaya Natsionalno Demokraticeskaya Partiya Müsavat"
(Azerbaycan Millî Demokrat Partisi Müsavat) 
Yazılış tarihi ve yeri: ? 
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: l 
Kâğıdı: Parşömen, büyük boy, çizgili 3 .hamur kâğıt. 
Sahifesi: 10 
Yazı: Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış. 
Mürekkebi: Mavi 
3- "İstoriçeskaya Xronologiya Politiçeskoy Sudbı Azerbaydjana
(Azerbaycan'ın Siyasi Kaderinin Tarihî Kronolojisi] 
Yazılış tarihi ve yeri: ? 
Basılmış mı?: 
Nüsha sayısı: l 
Kâğıdı: Büyük boy, çizgili 3. hamur kâğıt. 
Sahifesi: 55-114 (Baştan 1-54. sahifeler eksiktir.) 
Yazısı: Resulzade'nin el yazısı, dolma kalemle yazılmış, sonda 108-114 sahifeler daktilo edilmiş halde. 
Mürekkebi: Mavi 
Not: Eserin ismi 55. sahifedeki başlıktan alınmıştır. 
II- Türk Ansiklopedisine yazılmış maddeler: 
İnönü Ansiklopedisi genel sekreteri Agâh Sırrı Levend'in, 9.11.1984, 11.11.1949, 14.11.1949 tarihlerinde Resulzade'ye yazdığı resmî mektuplar elimizdedir. Bu mektuplarda, A ve B harfleriyle başlayan yaklaşık 87 maddeyi yazması istenmiştir. Elimizde Resulzade'nin el yazısıyla yazmış olduğu 22 maddenin (A: 20 civarında ve B: 2 adet) metni bulunmaktadır.
 Bunların bir kısmı Ansiklopedide yer almış, bir kısmı yayınlanmamış, bir kısmı da, ya kısaltılarak ya da bazı yerleri değiştirilerek yayınlanmıştır.
 Maddeler öncelikle Azerbaycan'la ilgili olmasına rağmen, Ruslar ve diğer Türk boylarıyla ilgili maddeler de dikkati çekiyor. 87 civarındaki madde üzerinde çeşitli işaretler konulmuş, eğer yazılanlar işaretlendi ise, büyük bir kısmını yazmış demektir. Resulzade 27.11.1950 tarihînde A. S. Levend'e bir mektup yazarak, İnönü Ansiklopedisinin [daha sonra adı Türk Ansiklopedisi olmuştur.] 31 ve 32. fasiküllerinde, Azerbaycan'la alâkalı maddelerde gözüne ilişen fahiş hataları, eksiklikleri belirtmiş, çıkacak fasiküllerde bunların düzeltilmesini istemiştir.
 Bu ansiklopedinin ilk ciltlerinde madde yazarlarının isimleri belirtilmemiştir. Bu bakımdan elimizde müsveddesi olmayan, ama belirtilen listede işaretlenmiş bazı maddeleri de Resulzade'nin yazmış olması kuvvetle muhtemeldir.
 Maddelerin bir kısmı da Arap harfleriyle yazılıdır. Daktilo edilmiş olanları da vardır. Bazı maddeler hakkında da kısa notlar alınmıştır. Bu maddeler arasında dikkati çekenler şunlardır:
 l - "Azeri Edebiyatı" maddesi. Parşömen kâğıda dolma kalemle yazılı, 24 sahifelik bu maddenin ilk 6 sahifesi Arap harfleriyle, diğer sahifeleri Lâtin harfleriyledir. Azerbaycan (9 sahife), Azerbaycan Cumhuriyeti (l8 sahife), Arşın Mal Alan (2 sahife ), Bakü (3 sahife ) vs.
 III- Mektuplar:
 a)Kendisinin yazdıkları:
 l - Agâh Sırrı Levend'e yazdığı mektuptan kısaca bahsettik.
2- Mirza Balâ'ya yazılmış, 21.10.1951 tarihli mektup Arap harfleriyledir. Bir sahifedir. Asıl metinden kopya kağıdı ile alınmış. Mektupta bir Amerikan komitesinin, kendisini Avrupa'nın bir şehrinde istişare için, masrafları da onlara ait olmak üzere davet ettiğini bildirmiştir. Mektup parşömen kağıda kopya edilmiş.
3- "Aziz Arkadaşlar" başlığı ile 11.11.1934 tarihinde Müsavat Partisi mensuplarına gönderilmiş tamimdir. Daktilo ile yazılıdır, 2 sahifedir. Mektupta parti meselelerinden bahsedilmiştir.
4-"Dileğimiz!" başlıklı tarihsiz bu mektup, Resulzade, Mustafa Vekilli, Mehmet Ali Azeroğlu, Mirza Bala, Abdulvahab Yurtsever, Kerim Oder tarafından ABD ilgililerine millî Azerbaycan davasına alâka ve müzaheret göstermeleri için yazılmıştır.

Bir sahifedir. Altında Resulzade'nin Ankara adresi yazılıdır. Kâğıdın üst tarafında, sahife numarası olarak "5" yazılı olması, 1-4. sahifelerin düştüğünü açıkça belli ediyor. 
b) Resulzade'ye Yazılanlar:
 1-Hilâl Münşi'den, Resulzade'ye yazılan mektup, 20 Nisan 1938'de Berlin'den gönderilmiştir. Daktilo ile, Lâtin harfleriyle yazılmış, 10 sahifelik bu uzun mektupta bazı Müsavat partililerin davranış ve sözlerinden Resulzade'ye şikâyet edilmiştir.
 2-Adilhan Ziyalhan'dan, 28 Kasım 1949'da gönderilmiştir. Resulzade'nin Adilhan'a göndermiş olduğu, "Azerbaycan Kültür Gelenekleri" adlı eser için teşekkürleri ifade edilmiştir. Mektubun zarfı da vardır ve Resulzade'nin o tarihte oturduğu adres açıkça belirtilmiştir: "İlgün Sokak, Ergun Apt. Daire: 5, Yenişehir/Ankara

 P.S.   Doç. Dr. Yavuz AKPINAR"a dərin sevgilər və sayğılarla

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder